"ผีตาโขน" เมืองโบราณด่านซ้าย

ในอดีตย้อนประวัติศาสตร์ไปสู่ยุคสุโขทัย มีการสันนิษฐานว่า พ่อขุนบางกลางท้าว เจ้าเมืองบางยาง ได้ตั้งเมืองแห่งนี้ ขึ้นมาเป็นเมืองหน้าด่าน หรือในอดีตที่มักมีการเล่าขานกันว่า พื้นที่แห่งนี้ในอดีตมีช้างเป็นจำนวนมาก แถมยังมีที่ตั้งอยู่ใกล้อาณาจักรล้านช้าง และเมื่อเวลาล่วงเลยมานาน คำเรียกของชาวบ้านอาจมีน้ำเสียง หรือสำเนียงที่เปลี่ยนผันไป จนทำให้มีการเรียกกันว่า "ด่านซ้าย"
ทั้งนี้ นักประวัติศาสตร์ท้องถิ่น ได้ระบุว่า ผู้คนที่อาศัยอยู่เมืองด่านซ้าย อพยพมาจากอาณาจักรล้านช้าง สมัยพ่อขุนบางกลางหาว และพ่อขุนผาเมืองปกครอง และชาวด่านซ้าย มีเรื่องเล่าเกี่ยวกับการสร้างเมืองของ พ่อขุนผาเมือง ซึ่งได้นำผู้คนข้ามแม่น้ำเหือง เดินมาตามแม่น้ำหมัน จนมาตั้ง "บ้านด่านขวา" ขึ้นที่นาระหว่างบ้านหัวนาแหลม กับบ้านนาเบี้ยปัจจุบัน
ส่วนพ่อขุนบางกลางหาว ได้นำผู้คน ข้ามลำน้ำหมันไปทางฝั่งซ้าย ตั้ง "บ้านด่านซ้าย" อันเป็นที่มาของชื่อ อ.ด่านซ้าย
และ "พ่อขุนทั้งสอง" ได้อพยพผู้คนไปสร้างบ้านชั่วคราวอีกหลายแห่ง โดยลงไปทางใต้ และได้ไปสร้าง "เมืองราด" ปัจจุบันคือ อ.หล่มเก่า จ.เพชรบูรณ์ ส่วนเมืองด่านซ้าย ก็มีชาวบ้านอาศัยอยู่เรื่อยมา จนสมัยกรุงศรีอยุธยา "เมืองด่านซ้าย" ยังมีความสัมพันธ์กับ "เจดีย์ศรีสองรัก" สักขีพยานความสัมพันธ์ระหว่างกรุงศรีอยุธยา กับกรุงศรีสัตนาคนหุต (เวียงจันทน์) อันเป็นที่เคารพนับถือของคนเมืองเลย

สมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ เมืองด่านซ้าย ก็เป็นหัวเมืองขึ้นอยู่กับเขตการปกครองเมืองพิษณุโลก จนสมัยรัชกาลที่ 5 ทางการได้ประกาศให้เป็น อ.ด่านซ้าย ตามระบบการปกครองแบบใหม่ และโอนให้มาขึ้นอยู่กับ จ.เลย
แต่ที่แน่ๆ และถือว่าเป็นประเพณีที่ได้รับความสนใจจากคนไทยทั้งประเทศ นั่งก็คือ ประเพณีแห่ผีตาโขน หนึ่งในงานบุญประเพณีใหญ่ หรือที่เรียกว่า "งานบุญหลวง" หรือ "บุญผะเหวด" ซึ่งตรงกับเดือน 7 มีขึ้นที่อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย โดยจะมีขบวนแห่ผีตาโขน ซึ่งจะแต่งกายคล้ายผีและปีศาจใส่หน้ากากขนาดใหญ่ ที่เป็นเอกลักษณ์ มีลวดลายที่งดงามแตกต่างกันไป แสดงการละเล่นเต้นรำกันอย่างสนุกสนานในขบวนแห่งที่แห่ยาวไปตามท้องถนน เรียกได้ว่า..งานนี้พลาดไม่ได้.!