"กิตติพงษ์" ชี้หลักนิติธรรม ทั่วโลกถดถอย สัญญาณเตือนภัย ความเชื่อมั่นศาล

26 สิงหาคม 2568   ในเวทีปาฐกถาพิเศษ หลักนิติธรรมกับการสร้างนวัตกรรมเพื่อความยุติธรรมทางรัฐธรรมนูญ  ซึ่งจัดขึ้นโดยศาลรัฐธรรมนูญ ที่โรงแรมทีเค พาเลซ แอนด์  คอนเวนชั่น แบงคอก และมีการถ่ายทอดผ่านช่องยูทูปศาลรัฐธรรมนูญ  ศาสตราจารย์พิเศษ ดร.กิตติพงษ์ กิตยารักษ์ ประธานกรรมการสถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย หรือ TIJ ได้สะท้อนสถานการณ์หลักนิติธรรมของไทยในปัจจุบัน โดยย้ำว่า หลักนิติธรรม ไม่ใช่เพียงถ้อยคำเชิงทฤษฎี แต่คือหัวใจสำคัญในการควบคุมการใช้อำนาจรัฐ การป้องกันการคอร์รัปชัน และการสร้างศรัทธาของประชาชนต่อกระบวนการยุติธรรม

ดร.กิตติพงษ์ อธิบายว่า กรอบแนวคิดของ World Justice Project หรือ WJP ใช้เป็นมาตรฐานสากลในการวัดคุณภาพหลักนิติธรรม ครอบคลุม 8 ดัชนีสำคัญ เพื่อประเมินและวัดผลระดับหลักนิติธรรมในประเทศต่าง ๆ ทั่วโลก ได้แก่ การจำกัดอำนาจรัฐบาล การไม่มีการทุจริต รัฐบาลที่โปร่งใส สิทธิขั้นพื้นฐาน ระเบียบและความมั่นคง การบังคับใช้กฎหมาย กระบวนการยุติธรรมทางแพ่ง และกระบวนการยุติธรรมทางอาญา ดัชนีนี้จัดทำขึ้นอย่างต่อเนื่องทุกปี เพื่อให้เป็นเครื่องมือในการส่งเสริมการปฏิรูปหลักนิติธรรมและการพัฒนาในระดับโลก ทั้งหมดนี้สะท้อนว่า หากรัฐมีระบบตรวจสอบและถ่วงดุลที่ดี ย่อมทำให้ประชาชนเชื่อมั่นว่าอำนาจถูกใช้อย่างยุติธรรม

อย่างไรก็ตาม ปัญหาของไทยคือ กลไกตรวจสอบยังไม่เข้มแข็งเพียงพอ ทำให้ผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองและราชการบางกลุ่มรู้สึกว่า ตัวเองสามารถใช้อำนาจโดยไม่ต้องรับผิดได้ ขณะที่การทุจริตคอร์รัปชันถูกเปรียบเสมือน อาการป่วยเรื้อรัง ของสังคมไทยที่สะท้อนความล้มเหลวเชิงโครงสร้างทำให้กลไกการตรวจสอบมีปัญหาที่แก้ไม่ได้ หากยังมีการทุจริตคอร์รัปชันอยู่ในทุกห่วงโซ่การบริหารประเทศ

ตามดัชนี Rule of Law Index 2024 ที่เป็นเครื่องมือในการวัดผลหลักนิติธรรมซึ่งเป็นแนวคิดที่เป็นนามธรรม ให้กลายเป็นตัวเลขที่เข้าใจง่าย เพื่อใช้ประเมินสถานการณ์ของแต่ละประเทศ / ประเทศไทยอยู่ในอันดับที่ 78 จากทั้งหมด 142 ประเทศ ต่ำกว่าค่าเฉลี่ยของภูมิภาคและโลก โดยมีคะแนนเฉลี่ยเพียงร้อยละ 0.59 สะท้อนให้เห็นว่า แม้ไทยยังไม่เข้าสู่สภาวะ ถดถอยของหลักนิติธรรม เช่นที่เกิดขึ้นในหลายประเทศทั่วโลก แต่ก็ปรากฏ สัญญาณเตือนภัย ที่ไม่ควรมองข้าม โดยเฉพาะความไม่เชื่อมั่นต่อศาลและกระบวนการยุติธรรม

ดร.กิตติพงษ์ ยกตัวอย่างประเทศที่หลักนิติธรรมเข้มแข็ง เช่น เดนมาร์ก ฟินแลนด์ ญี่ปุ่น สิงคโปร์ และเกาหลีใต้ ซึ่งสะท้อนความสัมพันธ์โดยตรงระหว่างหลักนิติธรรมกับความมั่นคงทางเศรษฐกิจและสังคม พร้อมระบุว่า หากไทยต้องการก้าวสู่สังคมที่โปร่งใสและเป็นธรรม ต้อง ปฏิรูปกระบวนการยุติธรรมให้ตอบโจทย์ประชาชนเพื่อเปิดพื้นที่ให้สื่อทำหน้าที่ตรวจสอบได้อย่างเสรี และสร้างการมีส่วนร่วมจากทุกภาคส่วน

ดร.กิตติพงษ์ ได้เน้นย้ำว่า หลักนิติธรรมไม่ใช่เพียงเรื่องกฎหมาย แต่คือ กลไกคุ้มกันประเทศ ที่ทำให้การใช้อำนาจรัฐอยู่ภายใต้การตรวจสอบ และทำให้ประชาชนมั่นใจว่าความยุติธรรมเข้าถึงได้จริง การสร้างนวัตกรรมทางกฎหมายและการเปิดพื้นที่ให้สังคมมีส่วนร่วม จึงเป็นหัวใจสำคัญที่ไทยต้องเร่งขับเคลื่อน เพื่อไม่ให้ สัญญาณเตือนภัย ของการถดถอยกลายเป็นความจริงในอนาคต

ดร.กิตติพงษ์ ให้ความเห็นส่วนตน ต่อสภาพปัญหานิติธรรม โดยสรุปดังนี้

• หลักนิติธรรมถูกแยกออกจากการออกแบบระบบการเมือง
• ส่งผลให้เกิดประชาธิปไตยที่เปราะบางมีเลือกตั้งแต่ขาดกลไกตรวจสอบและคุ้มครองสิทธิ
• ระบบการเมืองไม่ยึดโยงประชาชน ขาดความโปร่งใสและความรับผิดชอบ
• นำไปสู่ความเหลื่อมล้ำ คอร์รัปชัน และการบังคับใช้กฎหมายที่ไม่เสมอภาค
• กฎหมายและศาลบางครั้งถูกมองว่าเป็นเครื่องมือทางการเมืองมากกว่าหลักประกันความยุติธรรม
• สร้างวิกฤตความไว้วางใจระหว่างสถาบันหลักกับประชาชน
• ประชาชนยังไม่เข้าใจสิทธิ หน้าที่พลเมืองในระบอบประชาธิปไตย หลักธรรมาภิบาล และหลักนิติธรรม
• การมีส่วนร่วมในกระบวนการร่างรัฐธรรมนูญจำกัดทำให้รัฐธรรมนูญขาดการยอมรับร่วมกัน

ดร.กิตติพงษ์ มีข้อเสนอสร้างหลักนิติธรรมให้แข็งแรง ดังนี้

• รัฐธรรมนูญต้องเป็น สัญญาประชาคม ที่ทุกฝ่ายยอมรับ การออกแบบต้องสะท้อนคุณค่า ความหวัง และฉันทามติร่วมกันของประชาชน
• ความเป็นอิสระของศาล เป็น รากฐานของหลักนิติธรรม แต่ความไว้วางใจ เกิดจากความโปร่งใส ความรับผิดชอบ และการให้เหตุผลที่ประชาชนเข้าใจได้
• สร้าง กลไกกำกับตรวจสอบ ที่มีประสิทธิภาพ เป็นกลาง และได้รับความเชื่อมั่น ป้องกันการใช้อำนาจรัฐโดยพลการ และสร้าง ระบบถ่วงดุลที่ทำงานจริง
• ปฏิรูปกระบวนการยุติธรรมให้ ตอบสนองอความต้องการของประชาชนจริง ทำให้การเข้าถึงสิทธิและความยุติธรรม จ่าย โปร่งใส และเท่าเทียม
• เสริมสร้าง ความเข้าใจของประชาชน เกี่วกับ สิทธิ หน้าที่ และบทบาทพลเมืองขยายการมีส่วนร่วมใน การร่างรัฐธรรมนูญ นโยบายสาธารณะ และการกำหนดทิศทางประเทศ

คลิกชม การบรรยาย >>>  หลักนิติธรรมกับการสร้างนวัตกรรมเพื่อความยุติธรรมทางรัฐธรรมนูญ