จากดอยฝิ่น ... สู่ดอยคำ

ปัญหาการปลูกฝิ่น และการทำไร่เลื่อนลอย ในพื้นที่ภาคเหนือของไทย นอกจากจะเป็นการทำลายทรัพยากรป่าไม้ ยังเป็นภัยต่อความมั่นคงของชาติ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงมีพระราชวิสัยทัศน์ที่กว้างไกล ลึกซึ้ง ในการแก้ไขปัญหาความเดือดร้อน และทุกข์ยากของราษฎร
ปี 2512 ทรงพระราชทานแนวพระราชดำริ ให้จัดตั้ง "โครงการพระบรมราชานุเคราะห์ชาวเขา" ขึ้น เพื่อแก้ปัญหาการปลูกฝิ่น และการทำไร่เลื่อนลอย วัตถุประสงค์ของโครงการนี้คือ ส่งเสริมให้ชาวเขา หันมาปลูกพืชผัก ผลไม้ แทนการปลูกฝิ่น
หลังดำเนินโครงการได้ไม่นาน พบปัญหาเกษตรกรชาวเขา ถูกพ่อค้าคนกลางกดราคาผลผลิต เพราะพื้นที่เพาะปลูก อยู่ห่างจากตัวเมืองและแหล่งรับซื้อ บางช่วงเกิดภาวะผลผลิตล้นตลาด ส่งผลให้ราคาผลผลิตตกต่ำลง
ปี 2515 พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช มีพระราชดำริให้จัดตั้ง "สหกรณ์ชาวเขา" และ "โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป" แห่งแรกขึ้นที่บริเวณลุ่มน้ำแม่งอน ชุมชนบ้านยาง อำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่ เพื่อรับซื้อผลผลิตในราคาที่เป็นธรรม และนำมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ "ดอยคำ" เป็นการเพิ่มมูลค่าผลผลิต ตลอดจนจัดหาช่องทางกระจายสินค้าสู่ตลาด มีการค้นคว้าวิจัย และพัฒนาผลิตภัณฑ์อาหารตามแนวพระราชดำริ "อุตสาหกรรมเกษตร เพื่อการพัฒนาชนบท"
จากความสำเร็จของโครงการแห่งแรก นำมาสู่การจัดตั้งโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปอีก 3 แห่ง... เริ่มจากปี 2517 จัดตั้งโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปที่ 2 ในพื้นที่บ้านป่าห้า ตำบลป่าซาง อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย เพื่อรับซื้อผลผลิตจากเกษตรกร ในอำเภอแม่สาย อำเภอแม่จัน อำเภอเชียงแสน และอำเภอเมือง ที่ได้รับการส่งเสริมให้ปลูกพืชเมืองหนาว โดยได้ทดลองผลิตข้าวโพดฝักอ่อน นมถั่วเหลืองผง ซึ่งเป็นผลิตภัณฑ์ที่สร้างชื่อเสียงให้กับโรงงานแห่งนี้ ด้วยเครื่องจักรที่ผลิตแป้งถั่วเหลืองไขมันเต็มรูปแบบ เป็นแห่งแรกของประเทศไทย
โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปที่ 2 ได้รับพระราชทานทุนทรัพย์ส่วนพระองค์ เพื่อเป็นทุนหมุนเวียนจำนวน 1 แสนบาทและเงินทุนสนับสนุนจากประชาชนในพื้นที่ บริษัทและรัฐบาลต่างประเทศ
ปัจจุบันโรงงานแห่งนี้ เป็นกำลังสำคัญในการผลิตน้ำผลไม้พร้อมดื่ม ผลไม้แช่แข็ง และแป้งถั่วเหลือง ภายใต้ตราสินค้า "ดอยคำ"
ปี 2525 จัดตั้งโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปที่ 3 ในพื้นที่อำเภอเต่างอย จังหวัดสกลนคร เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงเสด็จไปยังหมู่บ้านนางอย-โพนปลาโหล ทรงทอดพระเนตรเห็นความเป็นอยู่ที่แร้นแค้นของราษฎร จึงมีพระราชดำริให้พัฒนา และปรับปรุงสภาพความเป็นอยู่ของราษฎรให้ดีขึ้น
โรงงานแห่งนี้ ได้ต้นแบบมาจากโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปที่ 1 และด้วยสายพระเนตรที่ยาวไกลของพระองค์ท่าน จึงมีพระราชดำริให้ส่งเสริมการปลูกมะเขือเทศในพื้นที่ใกล้เคียงโรงงาน ปัจจุบันมีพื้นที่ปลูกมะเขือเทศมากถึง 23,000 ไร่ ตลอดริมฝั่งแม่น้ำมูล จนมีคำกล่าวขานว่าเป็น "เส้นทางสายมะเขือเทศ" และยังเป็นโรงงานแปรรูปมะเขือเทศแห่งแรกในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ
โรงงานทุกแห่ง ถูกออกแบบให้เหมาะสมกับวิถีชีวิตของคนพื้นที่ รวมทั้งพัฒนาคุณภาพชีวิต รักษาสิ่งแวดล้อม เพื่อคุณภาพชีวิตที่ดีอย่างยั่งยืนของคนในชุมชน ดังคำขวัญที่ว่า "โรงงานหลวงฯ เพื่อปวงชน"